Stres i jego wpływ na stan zdrowia

2012-11-20

Na co dzień używamy takich określeń jak „stresujący dzień”, „jestem w silnym stresie”, „stres przed ważnym wydarzeniem”, nie zawsze przejmując się znaczeniem tych słów. Jako stres określamy stan dyskomfortu psychicznego, lęku lub przygnębienia., a czasami problemu z którym nie możemy sobie poradzić. Według Słownika Języka Polskiego stres to „stan wzmożonego napięcia nerwowego, będący reakcją na działanie negatywnych bodźców fizycznych lub psychicznych”. Zachęcam do zapoznania się za znaczeniem tego pojęcia w naukach biologicznych oraz do zastanowienia, jak stres wpływa na nasze codzienne funkcjonowanie i stan naszego zdrowia.

CZYM JEST STRES?

Twórcą pojęcia stresu jest lekarz i naukowiec Hans Selye. Zdefiniował on pojęcie stresu jako niespecyficzną reakcję organizmu na bodźce środowiskowe (powodujące konieczność zmian i przystosowania się do nich). Bodźce takie nazywamy stresorami albo czynnikami stresogennymi. Stresorem będzie zarówno zranienie kończyny, prowadzące do krwotoku i wymagające zaopatrzenia rany, wniknięcie do dróg oddechowych wirusa grypy, które mobilizuje układ odpornościowy, tak by organizm poradził sobie z infekcją, ale także czynniki psychologiczne, jak na przykład trudna rozmowa z przełożonym, który oczekuje od pracownika zmian w zakresie obowiązków zawodowych.

Stres jest reakcją niespecyficzną, czyli różne czynniki stresogenne będą powodować takie same zjawiska w organizmie. Głównymi układami uczestniczącymi w reakcji stresu są:

układ nerwowy,
układ immunologiczny (odpornościowy) i
układ endokrynny (gruczołów dokrewnych - wydzielających hormony).

Te z kolei angażują inne układy w organizmie, tak że stres jest zjawiskiem obejmującym cały organizm, a jego zadaniem jest przygotowanie nas do wzmożonej aktywności i wydajności zarówno psychicznej i fizycznej. Znanym zjawiskiem „stresowym” jest uwolnienie adrenaliny z nadnerczy do krwiobiegu - stąd powiedzenie „poczuć uderzenie adrenaliny”.

WPŁYW STRESU NA ORGANIZM

W stresie mają miejsce następujące zmiany w funkcjonowaniu organizmu:

rozszerzenie dróg oddechowych i przyspieszenie oddechu (możliwe jest intensywniejsze natlenowanie krwi),
zwiększenie stężenia glukozy we krwi (krew jest bogatsza w łatwe do zużycia źródło energii),
przyspieszenie akcji serca, zwiększenie kurczliwości mięśnia sercowego, rozszerzenie naczyń mięśnia sercowego, wzrost ciśnienia tętniczego krwi (więcej krwi bogatej w tlen i substancje odżywcze jest pompowane do narządów ciała)
rozszerzenie naczyń krwionośnych w mózgu i mięśniach szkieletowych, zwężenia naczyń w innych narządach (więcej krwi trafia do narządów, umożliwiających wydajniejszy wysiłek psychiczny i fizyczny).

Stres jest zjawiskiem bez którego nie poradzilibyśmy sobie z codziennymi wyzwaniami. Dzięki mechanizmom stresu sprawniej rozwiązujemy nowe zadania i zdobywamy umiejętności potrzebne w przyszłości. Bez stresu nie byłby możliwy tak skuteczny rozwój naszego organizmu.

„POZYTYWNY” STRES

„Stres” kojarzy się nam zwykle z negatywnymi emocjami - napięciem, niepewnością, uczuciem przytłoczenia problemami. Zastanówmy się, co się dzieje z osobą przygotowującą się do trudnego egzaminu. Taka sytuacja oznacza zwykle kilka dni a nierzadko tygodni wzmożonej „nerwowości”, przejmowania się tym, czy egzamin uda się zdać z pozytywnym wynikiem, obaw dotyczących niepowodzenia, często bezsenności i dolegliwości fizycznych, jak np. biegunka. Mimo to, zwykle więcej czasu poświęca się wtedy na naukę i przygotowanie materiałów dydaktycznych. Stan „stresu egzaminacyjnego” jest zwykle odbierany negatywnie, ale warto zwrócić uwagę na to, że osoby bardzo przejęte egzaminem często go zdają z pozytywnym wynikiem - pozytywny i korzystny dla nas wpływ pomaga zmobilizować naszą wydajność umysłową i optymalnie wykorzystać czas przeznaczony na naukę.

„NEGATYWNY” STRES

Nasz organizm nie zawsze potrafi dobrać odpowiednie natężenie stresu, tak by sprostać trudnemu zadaniu - przykładem może być uczeń zestresowany w czasie egzaminu, który z powodu zbyt dużego napięcia, nie potrafi się skoncentrować, „blokuje się”, nie potrafi odpowiedzieć na pytania, które nie wykraczają ponad zasób wyuczonej wiedzy.

Stres jest zjawiskiem niekorzystnym, jeśli się przedłuża - oznacza to, że mimo stresu organizm nie jest w sobie poradzić z trudnym wyzwaniem czy zagrażającą sytuacją. Przewlekłemu stresowi towarzyszą zaburzenia koncentracji uwagi, drażliwość, niepokój, obniżenie nastroju, trudności z rozluźnieniem się, zrelaksowaniem, problemy ze snem. Ma także niekorzystny wpływ na funkcjonowanie organizmu ludzkiego, powodując chociażby spadek odporności, podwyższenie poziomu cholesterolu, nasilenie osteoporozy. Na powstanie przewlekłego, niekorzystnego stresu jesteśmy narażeni szczególnie w razie wystąpienia zdarzeń czy sytuacji, na który nie mamy wpływu lub które mają tendencję do utrzymywania się, mimo naszych prób radzenia sobie z nimi.

Amerykańscy psychiatrzy, Thomas Holmes i Richard Rahe, przeprowadzili badania osób doświadczających traumatycznych wydarzeń lub zmian życiowych, negatywnie wpływających na stan zdrowia. Okazuje się, że w grupie osób dorosłych najbardziej stresogennymi wydarzeniami to: śmierć współmałżonka, rozwód, separacja, skazanie na wyrok pozbawienia wolności, śmierć bliskiego członka rodziny, doznanie urazu lub choroby, zawarcie związku małżeńskiego, zwolnienie z pracy, przejście na emeryturę, problemy zdrowotne członka rodziny. Zwrócono także uwagę na problemy związane z pracą, kłopoty finansowe i zmiany w różnych sferach życia. Warto zwrócić uwagę na to, że nawet zdarzenia pozytywne, jak wyjazd na wakacje czy przygotowanie do świąt Bożego Narodzenia są potencjalnym stresorem. W grupie dzieci i młodzieży najsilniejsze stresory to między innymi: śmierć rodzica, nieplanowana ciąża, poddane się zabiegowi usunięciu ciąży, zawarcie małżeństwa, rozwód rodziców, zostanie ojcem dziecka, separacja rodziców, śmierć brata lub siostry, brak akceptacji ze strony rówieśników. Największe ryzyko negatywnego wpływu stresu na stan zdrowia dotyczy osób, które przeżywają w krótkim czasie kilku czynników stresowych.

WPŁYW STRESU NA ZDROWIE FIZYCZNE

Najlepszym przykładem wpływu stresu na somatyczny (cielesny) stan zdrowia jest przebieg tzw. chorób psychosomatycznych. Zaliczamy do nich choćby takie choroby układu krążenia jak nadciśnienie tętnicze i chorobę niedokrwienną serca (dusznicę bolesną), schorzenia przewodu pokarmowego: chorobę wrzodową żołądka, dwunastnicy, wrzodziejące zapalenie jelita grubego i inne, jak migrena, niektóre choroby zapalne stawów czy skóry. W schorzeniach tych stres może spowodować nasilenie dolegliwości charakterystycznych dla danej choroby i może się wiązać z potrzebą korzystania z częstszych konsultacji lekarskich.

WPŁYW STRESU NA ZDROWIE PSYCHICZNE

Pomysł że „stres powoduje choroby psychiczne” wymaga dyskusji. Niektóre zaburzenia psychiczne są związane głównie z czynnikami stresogennymi i bez ich obecności nie wykształciłyby się. Przykładem jest reakcja wielu osób na uczestniczenie w nawet niegroźnym wypadku samochodowym. Ostry stres sprowokowany przez okoliczności wypadku może być korzystny - pozwala w trakcie kolizji lepiej skupić się na wykonaniu trudnego manewru, skoncentrować uwagę na zapanowaniu nad autem, a później zająć się zabezpieczeniem pojazdu i uzyskaniem pomocy. Bardzo często po wypadkach komunikacyjnych stres utrzymuję się tygodnie i miesiące od czasu nieszczęśliwego zdarzenia - stan wzmożonego napięcia, czujności, nadwrażliwości na bodźce, unikania prowadzenia samochodu, nerwowości i bezsenności utrudnia powrót do codziennego funkcjonowania. W przypadku niektórych chorób psychicznych, na przykład depresji, stresogenne wydarzenia wydają się ważnym czynnikiem wyzwalającym pierwsze epizody chorobowe. W trakcie kolejnych epizodów i nawrotów udział stresorów może być mniejszy, a nierzadko osoby chorujące na depresję nie są w stanie podać żadnego zrozumiałego powodu złego samopoczucia.

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA RADZENIE SOBIE W STRESIE

W radzeniu sobie ze zdarzeniami stresogennymi bardzo ważne znaczenie ma osobnicza odporność danego organizmu i wykształcone „sposoby radzenia sobie ze stresem”. Niektórym łatwo przychodzi poradzenie sobie z największymi wyzwaniami, ale dla wielu osób nawet proste sprawy stanowią problem, któremu trudno sprostać. Konstrukcja psychologiczna każdej osoby jest wypadkową wielu czynników, nie tylko genetycznych (dziedzicznych), ale także związanych z późniejszym rozwojem osobniczym, na który mają wpływ: wychowanie, nauka w szkole, doświadczenia wynikające z kontaktów międzyludzkich, przebyte choroby, infekcje i urazy.

Często słyszymy rady, „żeby unikać stresu” lub „prowadzić bezstresowy styl życia”. Już wiemy że to niemożliwe. Natomiast warto przyjrzeć się cechom charakteru i postawom życiowe, które pomagają lepiej sobie radzić w stresie - jedną z nich jest asertywność. Asertywność to nabyta umiejętność, polegająca na wyrażaniu bezpośrednio własnego zdania i komunikowaniu swoich emocji, tak aby zadbać o swoje prawa, nie naruszając jednocześnie potrzeb innych i nie dopuszczając się postaw agresywnych czy manipulatywnych. Osoba asertywna szanuje własne i cudze granice psychologiczne. Asertywność oznacza umiejętność wyrażania własnych opinii, oczekiwań wobec otoczenia, krytykowania i przyjmowania krytyki, a także świadomość swoich wad i zalet. Nie mylmy asertywności z nachalnością czy stawianiem za wszelką cenę „swoim”.

Uważa się, że ze stresem lepiej sobie radzą osoby tworzące zdrowe relacji z bliskimi (parterem, rodziną, przyjaciółmi). Z jednego z badań wynika, że osoby skłonne do bezinteresownej pomocy rzadziej chorują. Ważne jest rozpoznawania własnych emocji i sygnałów ciała. Istotne jest skupianie uwagi na sprawach, w które jesteśmy aktualnie zaangażowani - czyli na „tu i teraz” - zamiast rozmyślania o przeszłości czy obawach o przyszłość.

JAK SOBIE RADZIĆ ZE SZKODLIWYM STRESEM?

Czasami pomagają „domowe” metody radzenia sobie z napięciem. Warto skorzystać z pomocy bliskich - uważa się, że osoby zdolne do zwierzeń są zdrowsze. Pomocne może być zwiększenie aktywności fizyczne, najlepiej w formie ćwiczeń które sprawiają nam przyjemność, np. jazda na rowerze, spacer, basen. Korzystne może być stosowanie się do zasadach higieny snu czyli:

udawanie się na spoczynek w stałych porach, np. między godziną 23 a 7, niezależnie od dnia tygodnia,
unikanie drzemek popołudniowych,
unikanie czytania, oglądania telewizji, spożywania posiłków w łóżku,
unikanie kawy i herbaty w godzinach popołudniowych i wieczornych,
zadbanie o wygodne łóżko i cichą, zaciemnioną sypialnię.

Większość osób do dobrego funkcjonowania potrzebuje od 6 do 8 godzin snu na dobę. Każdy z nas może mieć swój własny sposób na stres, np. słuchanie ulubionej muzyki, interesująca nas lektura czy poświęcanie czasu swojemu hobby. Pamiętajmy, że łagodzenie stresu alkoholem czy narkotykami pomaga tylko w doraźnej poprawie samopoczucia, nie rozwiązuje problemu i może być pułapką prowadzącą do uzależnienia.

Metodą nie tylko radzenia sobie ze stresem, ale także nabywania nowych umiejętności przeciwdziałających popadaniu w stan szkodliwego stresu są treningi umiejętności społecznych (np. trening asertywności czy trening umiejętności wychowawczych dla rodziców), organizowanych zwykle w formie warsztatów w większych poradniach zdrowia psychicznego, w prywatnych ośrodkach psychologiczny lub psychoterapeutycznych, a czasami w zakładach pracy (treningi interpersonalne dla pracowników). Warto też skorzystać z warsztatów treningu relaksacyjnego czy treningu autogennego. Zajęcia są organizowane w grupach kilku-kilkunastoosobowych, często w dni weekendowe (czasami przez dwa kolejne weekendy) - cena godziny warsztatu zaczyna się od ok. 30 zł, czasami jest możliwe skorzystanie z zajęć nieopłatnych.

Osoby w reakcji kryzysowej mogą skorzystać z pomocy w centrach interwencji kryzysowej. Nierzadko potrzebna jest pomoc dla osoby, która znalazła się w szczególnej sytuacji życiowej, takiej jak bezrobocie, samotne wychowywanie dzieci lub doświadcza problemów związanych z określoną chorobą - także chorobą osoby bliskiej. Wsparcia w takich problemach udzielają tzw. grupy samopomocowe. Do takich grup należy na przykład ruch AA (anonimowych alkoholików), Al-Anon (grupa wsparcia dla rodzin i bliskich osoby nadużywającej alkoholu), grupy wsparcia dla rodzin i opiekunów osób cierpiących na chorobę Alzheimera czy dla osób walczących z chorobą nowotworową.

DO JAKIEGO LEKARZA SIĘ ZGŁOSIĆ?

Skoro przewlekający stres może mieć negatywny wpływa na stan naszego zdrowia, warto rozważyć zgłoszenie się do lekarza i opisanie mu swoich dolegliwości:

lekarz medycyny rodzinnej czyli lekarz podstawowej opieki zdrowotnej (POZ): do niego z objawami stresu najczęściej zgłaszamy się w pierwszej kolejności - powodem wizyty lekarskiej są bóle głowy, dolegliwości żołądkowo-jelitowe, zwyżka ciśnienia tętniczego, przyspieszona akcja serca, uczucie nierównego bicia serca, bezsenność, nasilone dolegliwości stawowe; lekarz POZ pomoże ustalić w jakim stopniu te dolegliwości są podyktowane uchwytnymi zmianami chorobowymi (jak np. owrzodzenia żołądka, arytmia czy zmiany wskazujące na niedokrwienie mięśnia sercowego);

lekarz POZ w niektórych przypadkach kieruje pacjenta na konsultację do poradni specjalistycznych o innym profilu, np. do kardiologa czy do gastrologa;

nierzadko konsultujący lekarze nie są wstanie stwierdzić zmian chorobowych, które by tłumaczyły nasilenie dolegliwości lub podejrzewają zaburzenie psychiczne, które powoduje że przebieg chorób jak nadciśnienie jest cięższy - wtedy może być pomocna konsultacja psychiatry w poradni zdrowia psychicznego czy w gabinecie prywatnym; zadaniem psychiatry jest ocena stanu psychicznego i ustalenie czy pacjent nie cierpi np. depresję lub zaburzenie lękowe (nerwicowe), które może wymagać pomocy psychiatry lub psychologa czy psychoterapeuty. Do psychiatry można zgłosić się bez skierowania, warto natomiast wziąć ze sobą wyniki dotychczas wykonanych badań dodatkowych lub karty informacyjne z leczenia szpitalnego.

Paweł Czerwiński, specjalista psychiatra - wrzesień 2012